Laimi Khrihfa Nih Hlepruknak (Corruption) Doh Aherh: Kawlram (Myanmar) hi Asia ram ah hlepruk a tam bikmi panga (Asia’s five most corrupt countries) lakah aa tel ve. Atulio ah Chin State hi Kawlram chungah hlepruknak (corruption) a tam biknak asi, tiah an chim.

Laimi eighty percent (80%) nak tam Khrihfa asimi miphun: camping le crusade in siseh, biakinn pumhnak in siseh, zei dangdang lei zongin siseh, Pathian thawngttha bia a thei (or) a ngai taktakmi miphun kan si ko ttung. Khuaruahhar asimi cu zeiruang ahdah mah tluk in, Khrifa ram asimi Lairam ah hlepruknak (corruption) a tam tuk kun hnga?

Hlepruknak (corruption) hi, minung pumpaak nunnak siseh, chungkhar siseh, ram siseh, rawh-ralnak a chuahpi tu asi. Mah hi Khrifa pawl hmanh nih kan doh lo ahcun zuumlotu chinchin nihcun Lairam ahcun an kan doh piak lai lo. Cucaah, Laimi Khrifa zuumtu hna nih: hlepruknak/eihmurnak (corruption) hi kan doh awk hrimhrim a herh. Cucu rammi sinak ttuanvo (national duty) pakhat zong asi. Credit: Salai Van D Ceu

A TANG HI A SAU NGAI NAIN DUH SAH TEIN REL VE HRIM: ZIKNAWH EIHMUARNAK KHOR CHUNGIN KAN CHUAK KHO LAI MAW? U Thein Sein cozah a hun kai thawk in kan Kawlram cu dothlennak lamthluan cungah kar a hlang cuahmah. Ramlak patlung kheuh bang khin ramleng company pawl zong Kawlram chungah hmunhman an khuar uahmah ve. Sihmanhsehlaw, ziknawh eihmuarnak nunphung tu cu amah ningkel in aa phozar rih ko. Kan Kawlram dothlennak le òhanchonak dawntu a simi hi ziknawh eihmuarnak nunphung hi atulio kan ram caah òihnung ral lianpi pakhat a si.

Cozah Thar A Kai Hnu Ziknawh Eihmuarnak Sining: Kum 2013 thawkka hrawnghrang Kawlram thanhca tampi nih“ Ziknawh Eihmuarnak” kong cu hloptlo ngaiin an òial cio hna. Kum 2011 April in 2012 December thla tiangah ziknawh eihmuarnak he pehtlai in cozah rianòuantu milu 10000 nak tam cu phung ningin a zi an zut hna. Kawlram Ngunkhuai zung in minung 16 zong rian phuah an tong. Pehtlaihnak zung lei bawi ngan pipi zong eihmuarnak he pehtlai in tazacuai an i huah hna. Cu lawng cu si rih hlah, Biaknak lei minister U San Sinh zong eihmuarnak ruangah kum 13 thongthlak dingin dantat a si. A cunglei bantukin U Thein Sein cozah nih ziknawh eihmuarnak kong ah fianghlang ngaiin òuanhma a lakmi hi uanthlar awktlak taktak cu a si.

Sihmanhsehlaw, atulio kan Kawlram ah a cang uahmahmi ziknawh eihmuarnak pawl he zohchih ahcun òhimfa ngawte lawng a si rih tiah mi tampi an hmuh. Khatlei khel in hun zoh ahcun, ziknawh eihmuarnak kongah dantat a tong bikmi hi cozah zung lei bawizik nakin cozah rian niam tlai pawl an tam deuh caah mipi di a riam kho lo. Germany ram ah a ummi Transparency International (TI) nih kum 2014 lioah vawlei cung ram 178 ah ziknawh eihmuarnak he pehtlai in kherhhlainak a tuah i mark a pek hna. Kan Kawlram cu mark 21 a hmu i eihmuarnak a tlawm bik number 156 nak ah a um. Zimbabwe, Burundi, Haiti, Iraq, Somalia le North Korea tibantuk pawl hi a tanglei ah an i thlai ve.

Ziknawh eihmuarnak a tlawm bik ram ah Denmark hi pakhatnak a si i mark 92 a hmu. Amah changtu ah New Zealand, Finland, Sweden, Norway, Singapore le Canada tibantuk pawl nih an zulh ve. Cu an cazin ningin zoh tikah Asia ram chungah Singapore hi ziknawh eihmuarnak a tlawm bik ram a si i, kan Kawlram hi Asia ah ziknawh eihmuarnak a tam bik bualcotu a si. Kum 2012 lioah TI òhiamòhaim nih hi bantuk hin kherhhlainak a rak tuah bal i cu lioah cun Kawlram nih mark 15 a rak hmuh i a tanglei bik panganak a si. Atu mark 21 a hmuh hi kum 10 chungah a voi khatnak bik a si.

Lakphakti Man Nunphung: Ziknawh eihmuarnak hi a luancia caan saupi ah khan kan Kawlram ah hram a rak sih cangmi a si i, atu ah cun nunphung bantuk ah aa chuah cang. Upadi he a kalhmi thil tuahsual tikah cozah rianòuantu he hawikomh theihthiamnak le phaisa chehnak in phungbuar sualnak cu chimphoihpiak a si tawn. Ziknawh phaisa ti cu a min auh a nuamh lo tuk caah lakphakti man tiah dingdawt tein min pek a si. Ramleng ah kum 20 rian a òuan cangmi kawlpa pakhat nih, “eihmuarnak cu nunphung bantuk ah a tla can hlanlio piin aa rak sem i atu ah cun a hram a fek cang, aho zong nih an ngol hlei lo cu ta,”ti ah lung faak ngai khin a chim.

Chawkhawl lei thiamsang Dr. Aung Htun Thet nih, “Eihmuarnak hi kan thi chungah cun um seh law, cu thi cu dawpchuah khawh a si; asinain, atu cu kan cikor (Gene) chungah a lut cang, thlen awk a òha ti lo cun, cozah i a phungphai (policy) zong hi cirik an ei dih cang. Cucaah, a zei ti lei hmanh in remh khawh a si ti lo,” tiah ruah ciammam buin a chim ve. Angaite ti ahcun, ziknawh eihmuarnak hi cozah zung lawngah si loin mi sawhsawh karlak zongah a ummi a si ko. Sihmanhsehlaw, cozah zung pawl ah hin a tam khun ko tiah chim awktlak in a um. Fimcawnnak singinn le sianghleirun thawk in uknak le biaceihnak zung tiang, mipi caah zumh an hruai ti lo.

Sifah ruangah maw?: Ziknawh eihmuarnak hi rampi i chawkhawl rian òumchuknak ruangah le rammi pumpak hmuhmi phaisa a niam ruangah a si tiah mi tampi nih an ruah.“Dinfelnak kawl awkah pawkhim hmasa a herh,” timi phungthluk hi bantukin a ruatmi pawl nih an i kenmi tleihtleng cu a si. Kan si a fah ruangah a si bik ko tiah mifimthiam tampi zong nih an pom ve. Asinain, sifah ruangah timi cu lungdi a riam kho deuh lo, hun kherhhlai deuh a hau. Ziknawh eihmuarnak hi vawlei cung ram kip ah hma le rung bantukin a um cio ko, a tlawmtam lawng an i dang hna.

Chawkhawl rian leiah ram òhawngòha a simi American hmah hi mark 74 a hmu i pa 17 nak ah a um. Bia ngai chim ahcun, eihmuarnak hi ram sifak cu chim lo ram rum pipi hmanh nih an hrial khawh lomi a si. Cun, sifah ruangah le rum ruangah ti zongin tahòhimh awk a òha thlu lo. Singapore, Australia, Switzerland, New Zealand tehna hi an rammi pumpak hmuhmi (Per Capita Income) a tam bik an si nain an phaisa hmuhmi he cuaichunh ahcun ziknawh eihmuarnak a tam lehlam. Cun, Uzbekistan le Turkmenistan tehna hi an rammi pumpak hmuhmi leiah cun a tam leikap an si ve nain ziknawh eihmuarnak a zualhmat biknak ram an si fawn. Cucaah, ram sifahnak le rammi pumpak hmuhmi tlawmtamnak tehna hi ziknawh eihmuarnak i a hrampi cu si thlu dawh a si lo.

Nawlngeihnak (Power) ruangah maw?: “Nawlngeihnak ruangah a si ko. Tahchunhnak ah, cozah rianòuantu pakhatkhat nih rak kan eihmuar seh law, aho sinah dah kan report hnga. Cunglei bawi sinah maw? Cunglei bawi zong cu ziknawh eihmuar rumro an bawh ve hen cu zeihmanh chimceih ngam a si lo,”tiah parliament sihnipa pakhat nih a hmuhning a langhter. Thiamsang tampi zong nih cucu an dirpi ve. Cu bantuk cu “nawlngeihnak kha ningcang loin hman a si,” tiah Dr. Aung Htun Thet nih zapi hmai biachimhnak ah a rak ti.

Ziknawh eihmuarnak a dohmi pawl nih, “Ziknawh e ihmuarnak hi cozah zung rianttuantu a fa bik in alu bik tiang nih an tuahmi a si,” tiah an hmuh. A zeidang cu um ko rih seh, ziknawh eihmuarnak hlathlaitu ah chiahmi cozah rianòuan cheukhat lila hmanh nih an tlaihmi hna sinin ziknawh sa an ei. Hi bantuk thil sining nih cozah zung rianòuantu le mipi karlak ah lunghrinnak le zumh lonak a chuahpi. Parliament sih ni U Than Maung (Sittwe) nih,“Kum 2011-2012 i ziknawh eihmuarnak kongah cun a zizutnak an tuah.

Sihmanhsehlaw, a luancia kum vialte chung kongah zeitel an tuah lomi cu lung di a riam kho lo tuk. Kan ram i a tungtlang vialte cu a luancia kum 20 chungah cun pei hrawhbauh a si dih ko cu. American nih chawkhawlnak leiah a kan phihkham ruangah ee, cu ee kha ee, tiah an au cuahmah lioah Kawlram in billionaire mirum pawl an chuak. Kan ram a rak òhat deuh lio hman ah millionaire mirum an chuak lo. A zei leikap paohpoah in kan ram a rawh lio celngel i billionaire mirum hna hun chuah hi cu kan ram hi a zei dek a zawt ruangah si loin a zei zong vialte a zawt ruangtuah a si,” tiah cozah zung bawi pawl le crony pawl hun zeau pah in a chim.

Siorawl: Kan Kawlram nunphung lakah a dawh ngaimi pakhat cu sayate upatnak laksawng pek hi a si. Thiamsang pakhat nih hitihin a ti: “Sayate upatnak laksawng pek timi cu kan nunphung pakhat a si ve caah siangngakchia nih cacawn caan a dih i laksawng pek tehna khi cu a phung a si ko tiah ka ruah. Sayate zong nih laksawng petu le pe kho lotu karlak ah thleidannak zong ngeih awk a si lo. Cun, siangngakchia zong nih laksawng an pek ningdan hi ziknawh phun phai a si awk a si lo,” tiah khurkhua ruat bu tein a chim.

Kawlram lawngah si loin Asia ram tampi ah sayate upatpeknak laksawng timi hi an hman zungzalmi a si i Nitlak ram hna he nunphung leiah kan i dannak pakhat zong a si fawn. Upatnak laksawng can ah kan pekmi hi thong hra thong khul tiang hna a si ahcun kan nunphung hoih tein kan tuah tiah hmuh khawh a si. Asinain, a ting tiangtiang hna a phak cang ah hin cun mi lung a thiang ti lo. Cu tikah, duh a nungmi kan nunphung cu nga tlaihnak caah hmanmi siorawl bantukin hman a fawite. Cucu nunphung min cherhchan in ziknawhn eihmuarnak tuah a si tiah kan ti khawh.

Ziknawh eihmuarnak hnuzul: Ziknawh eihmuarnak nih ram pakhat i cozah rianttuannak a fumter lawng si loin mipi caah duhning in rianhma a kalter kho lo. Cozah zung lei rianòuannak a fum ruangah mipi lungtlin lonak authawng a thang lengmang. “Cabuai khat ah òhut òi lo ahcun zerh khat hrawng a rau,” tiah cozah rianttuan ningdan he pehpar in Dr. Aung Htun Thet nih capo biatak in a chim. Cozah thar a kai hnu in mawtaw license sawk tibantuk pawl cu hlanlio nakin a ning deuh ngaingai nain chambaunak cu a um tthiamtthaim ko. Cucu ziknawh eihmuarnak nunphung i a hnuzul a si i, cozah zung lei an rianòuan ningdan hi remh tthan a hau,” tiah Dr. Aung Htun Thet nih a pehchap.

A ngaite ti ahcun, ziknawh eihmuarnak hnuzul hi mirum nakin misifak nih an tuartem deuh. Ziknawh lawnglawng ah hmuh khawhmi thil cu mirum nih awlzang tein an co khawh nain misifak caah cun a fawi tawn lo. Sifah zongah ziknawh a hau, ziknawh tikah rian a fum. Rian a fum tikah òhanchonak a dawn. Cucaah, ram pakhat òhanchonak kan timi hi ziknawh eihmuarnak cung zongah a hnget ve. Òihnung ngaingai a simi a hnuzul pakhat cu rampi muisam a chiatchuatermi hi a si.

Kan Kawlram hi caan saupi chung ziknawh eihmuarnak leiah a zualhma cazin ah a tel zungzal caah ramdangmi nih a kan zumh thlu kho lo. Cu tikah cun, ramdang company pipi zong nih Kawlram chung rianòuan hi a zenh. Zeicatiah, an phaisa kha mibu pakhat kut cungah a pong dih lai, ti an phang. Cu lawng si loin, vawlei cung sifak ram 50 bawmhnak an pekmi lakah Kawlram bawmhnak an pekmi hi a tlawm bik a si fawn. Ziknawh eihmuarnak leiah kan san tuk caah bawmhnak zong tampi in a kan pe ngam lo.

Kan cozah karhlan: Kawlram tuanbia ah 1988 le 2010 karlak hi ziknawh eihmuarnak a zualhmat bik caan a si. Uknak lei in siseh, ziknawh eihmuarnak lei in siseh, hi lio caan hi cu kan rampi khuaci a mui ko. Mui lakah kum 20 chung kan rak um lioah kan innpa ram pawl cu van an tawng cang. Ti a kai lio caan ah kannih kan rak taanmi hi lungfak tuk a si ee,”tiah lungsi lo ngai khin U Than Maung (Sittwe) nih a chim. Cozah thar a hun kai thawk in ziknawh eihmuarnak kongah dothlennak tete a tuah bantukin thawngzamh cahmai cung zongah zal ong tein phozarnak nawl a pek hna.

President Thein Sein nih, “cozah rianttuantu pawl dingfel tein rian ttuan u,”tiah a biachimnak kip ah a telh. Cozah thar i a tlaihtleng a simi, A tthami uknak, a thianghlimmi cozah,” timi cu mipi hmurka ah a lar ngaingai. Ziknawh eihmuarnak kongah dantatnak phungphai zong kum 2013 February thla ah Ramkulh Komh Parliament nih a fehter. Sihmanhsehlaw, cozah zungtthu bawi pawl i an ngeihmi chawva zapi sinah fianghlang tein an langhter khawh lo caah soiselnak le lunghrinnak cu a um òhiamòhaim ko. Kum 2016 tu ah cun Fianghlang Cozah Hawikomhnak (Open Government Partnership) ah Kawlram zong chungtel si dingin luh a tim ve.

Hi hawikomhnak bu hi kum 2011 September 20 ah American le a dang ram sarih telh in rak dirhmi a si i atu ah cun ram 60 hrawng an i tel cang. Hi bu ah kan Kawlram chungtel a si ve ahcun cozah nih a hman dingmi phaisa cazin le cozah zungòhu bawi pawl i an ngeihmi chawva kha zapi sinah fianghlang tein langhter a hau. Cucaah, hmailei ah cun kan cozah hi thuhnawhmi ngei lo tein a um a herh ve cang lai.

Zeitindah kan remh lai?: Ziknawh eihmuarnak kongah vuanci zung kip nih biatak thlak in òuanhma an lak a herh. Hlanlio ah cun “cozah he òuan òi ahcun rumnak a si” (Business to Government (B2G)) an ti tawn. Hi bantukin ttuan tti ahcun cozah sinah ziknawh phaisa pek a si tawn. Hi kan pek tawnmi ziknawhnak hi kan pek ti lo nakhnga kan rianòuan ningdan hi a fianghlangmi a si a hau. A bik in cozah zung kip nih òuanvo lak a herh,”tiah Dr. Aung Htun Thet nih a ruahnak a langhter. U Than Maung nih hitihin a ti ve “Phungphai hi cu remh a hau lo; minung tu kan i remh a hau.

Cozah zong minung an si ve. Cucaah, a cozah lila zong aa remh a hau. ziknawh eihmuarnak hlathlaitu ah ziknawh eihmuarnak leiah a hrat bikmi minung hna kan chiah hna ahcun kan lo cang. Vuaci siseh, hlathlaitu siseh, hlathlaimi si hna seh, dantattu si hna seh, dingfel tein an um awk a si.

A cunglei minung pahnih nih an chim ningin cun phungphai hi cu remh a hau ti lo i, a minung tu kan i remh a hau. Cun, ziknawh eihmuarnak leiah òuanvo latu nih dingfel tein rianòuan a hau tinak a si. Hun chapchuah ahcun, cozah zung kip zong nih zapi mithmuh ah zumh a hruaimi an si khawh nakhnga an i zuam a hau ve. Sifah òhumhnak le cozah rianòuantu pawl thlahlawh karhternak tehna hi ziknawh eihmuarnak dohnak caah hriamhrei òha an si tiah thiamsang tam u nih an cohlan. A cheukhat nih cun ziknawh eihmuarnak cu pumpak limhang (dignity) he an pehtlaihter ve zik a kan nawh a si ahcun zawmteih ah ruah dinga si, tiah an ti.

Zung rianòuantu kip nih anmah le limhang an sunsak nakhnga thawngzamh pawl cung zongah a hnget ngaingai. Ziknawh eihmuarnak a tuahtu zung le pumpak cu thawngzamh in fianghlang tein phozar ding a si ko tiah mi tampi nih an dirpi. A biapi bikmi cu minung kan lungput hi a si ko. Nunphung bantukin hrihhram a ngei cangmi hi ziknawh eihmuarnak hi ziknawhmi sin lawngah si loin ziknawhtu sin zong ah a um cang. Phundang in chim ahcun, cozah zung lawngah si loin zapi nunnak ah hram a sih ve cang.

Zapi nih cun ziknawh eihmuarnak um lo ding hi duh bikmi a si ko nain poipang pakhatkhat ton tikah hmun le caan sining nih a rak ngeih tawn ve. A ngaite kan ti ko ahcun, minung kan um chung paohpaoh hi cu ziknawh eihmuarnak hi a lo kho lai lo; asinain, zorter khawh cu a si ve ko. Wonderslist nih a terlangh ningah cun kan Kawlram hi vawlei cung ziknawh eihmuarnak a zualhma bikbik ram 10 chungah pahnganak ah ai tel. Cucaah hi ziknawh eihmuarnak hi kan Kawlrammi zapi nih kan doh awk ral lianpi a si. Kan Chin State te hrimhrim hi cu Khirhfa ram zong a si bantukin ziknawh eihmuarnak kongah hun piangthar ve cang seh law a nuam khun ko hnga, tiah ka ruah tawn.

Credit: Van Bawi Lian