Chinland Caah Zeidah Kan Herh? Pu Zing Cung

Vawleicung tuanbia zoh tikah ram ram khat, miphun phun khat nih miphun dang hna kut tangin zalonak asiloah, luatnak an hmuh khawh nakding ah nunnak an thap tawn i ngeihchiah zong tampi an thap tawn. Kap khat lei in kan chim ahcun luatnak le zalonak hi man loin hmuh khawh a si lo i a man pek hrimhrim a herh. Kan Chin miphun paoh nih kan miphun zalonak kan hmuh khawh nakding le kan ram ah kanmah tein khuakhan lairelnak nawl kan ngeih khawh nakding ah ram rianttuan ding ttuanvo kan ngei hna. Cucu kan ram nih a herh bikmi a si.

Zei Ruang ah Dah Ram Rianttuan Kan Herh?: Chinland ah zalonak a um khawh nakdin le Chin miphun nih kanmah tein khuakhan lairelnak nawl kan hmuh khawh nakding ah hi rian hi tuanbia nih a kan khinhmi rian a si. Chinland ah “laihri” aa tanmi hna le cu hrinsor hna nih, cu rian cu kan i khinh ding a si. Cuti rianttuan kan herhnak cu a tanglei ruang ahhin a si. Kan ram hi Pathian nih Chin miphun caah a kan pekmi ram a si. Kan pupa nih nunnak thap in le an thazaang an ngeihchiat dihlak hmang in an rak dirhmi le an rak kilvenmi ram a si.

Kan miphun a hmunh khawh nakding ah kan miphun nih nawlngeihnak le uknak nawl kan ngeihnak RAM pakhat kan ngeih hrimhrim a herh. Ramleng a phanmi kan miphun kan tam cang caah ttha tein ram kan i ngeih lo ahcun ramleng phan kan miphun hi a lotlau khomi kan si. A cunglei hn ahi kan miphun nih khoika kan um paoh ah kan ram caah kan ttan a herhnak a ruang pawl an si. Hi hna hi cipciar deuh in vun zoh tthan hmanh usih.

Chinland hi Pathian nih kan miphun umnak ah le kilven ding in a kan pekmi ram a si: Vawleicung ahhin United Nations (UN) nih a pommi ram pawl an um bantukin UN nih a pom rih lomi, miphun phun khat a si ko nain ram ram khat tiah a pompiak rih lomi tiin kan um hna. Kan nih hi miphun phun khat ah an kan pom vemi kan si i ram a ngei rih lomi kan si. Un-represented Nations and Peoples Organization (UNPO) ah chungtel kan si zong hi miphun phun khat a simi ram aiawhnak a ngei rih lomi kan i pumhkhawmhnak a si.

Chin mi phun kan umnak hi India ram nitlaklei, Bangladesh ram nichuah thlang lei, Kawlram nitlak chaklei i tlangram, nelrawn hn akhi a si. Vawleicung i minung an tam biknak ram Tuluk ram, India ram, Bangladesh ram le Kawlram karlak ah kan um nain aho kuttang hmanh ah rak tla lo tein kanmah tein kan rak i ukmi hi kanmah tthawn ruang le fim ruangah si loin Pathian nih kan Chim miphun ca ah a kan pekmi ram a si caah a si.

Kan pupa nih nunnak, ngeihchiah thap in an rak kilvenmi ram a si: Hi kan ram Chinland hi miphun dang nih pen lo dingin kan pupa pawl an rak i zuam. Kawl siangpahrang hna chan lio zong ah chiah an rak khawng kho hna lo i Kawl umnak hmun tu ah Chin miphun nih chiah kan va khawn hna. mirang tukttang phanh duh lo ah hriamnam kuttlaih aa thlau tuk ko nain Pu Khai Kam, Pu Con Bik le Pu Lal Luai tbk, hruaimi Chin miphun nih heh tiah Mirang cu an rak doh hna. mi kut tang um duh lo ah ral an rak tho hna i an rak tuk hna.

Mirang zong nih ralhmai pathum in an rak tuk i 1895 kum ah Chinland cu an rak lak. 1947 kum Palong hnatlaknak ruangah Luatnak (Independence) cu Mirang kut tangin kan hun hmu hna. Dirhmun khahnak (Equal Status) temco khahnak (Equal Rights) kan hmuh lo caah Capt. Mang Tung Nung, Pu Cin Sian Thang, Pu Vuam Tu Maung hna hruainak in 1847 ram uknak phunghram cu remh rak timh a si. Asinain Gen. Ne Win nih ralkap thazaang hmangin ram nawlngeihnak vialte a laak dih caah an rak remh kho lo. Ralkap uknak duh lo ah Pu Hrang Nawl, Col. Suan Kho Pau, Pu Mang Tling le Col. William Sa Lian Zam tbk. Nih dohthlennak i ot in ralkap cozah cu an do hi kan RAM humhim dingin an rak i zuam.

Asinain ramkhelrian um tuning mipi nih kan rak theihthiam rih lo ruang le vawleicung ramkhelrian umtuning tu chan he aa dan tuk rih ca ah sau an rak cawlcang kho lo. 1988 kum hnu in Chin National Front (CNF) nih kan ram ah kanmah tein khuakhan lairelnak nawl kan ngeih khawh nakhnga le kan miphun nih zalonnak kan hmuh khawh nakhnga kan rak i zuam. Kum 27 chung dohthlennak tuah a si cang i ram pasalttha le nusalttha 80 leng nih an nunnak an pek cang. Nihin zong ah kan pupa hna nih ngeihchiah le nunnak thap in kan ram an rak kilven bantukin Chin miphun kan zapi te nih kan ram kilven ding ah ttuanvo kan ngei hna. Tikhing Cakuat timi Cauk chungin, Pu Zing Cung ttialmi ka van copy mi a si. Kan van peh tthan te lai.

Chinland Caah Zeidah Kan Herh? A Pehpar: 3. Kan Miphun kan hmunh khawh nakhnga kan miphun nih nawl kan ngeih khawhnak ram pakhat kan herh: Kawl miphunpi ruahnak a ngeimi hna nih policy an i ngeih zungzalmi cu tlangcung miphun hna hi Kawl ah canter dih ding ti hi a si. “Amyo-bata-tatana” timi “Kawl miphun, Kawl holh le Buddhist biaknak” kan ram ah luhter ding hi an i tinhmi a si. Union Of Burma kan rak dirhtti lio ah dirhmun khahnak (equal status), temco khahnak (equal rights) ngeihtti ding tiah Panglong ah hnatlaknak kan rak ngei ko nain Kawl nih “Bama Pyima” tiah ram nawlngeihnak an i laak dih i tlangcung miphun hna cu nawlngeihnak tlawmte lawng rak pek a si. Hi ramuknak phunghram tthalo hi remh an rak itim ko nain an remh khawh hlan ah ralkap nih nawlngeihnak (aana) an laak kha a si.

1974 kum ramuknak phunghram cu socialist phungin miphun phunkhat lawng a ummi ram i an hman tawnmi phung a si caah kan ram he aa tlak lomi phunghram a si. 2008 Phunghram cu ralkap nih civil uniform i hruk in mipi an kan uknak phunghram a si. Nihinni tiang kan ram le kan miphun he aa tlakmi phunghram Burma ram ah a chuak kho rih lo. Hi kum 67 chung ah hin kan “ca” le kan “holh” le kan “nungphung” zeimawzat a tlau. Kan ram milu zeimawzat nih kan chuahtak. Kan “ram” tampi a rawk. Cucu uktu hna nih an duhmi a si.

Luatnak kan hmuh hnu an ttialmi phunghram pathum (1947, 1974, 2008 phunghram) tein Phunghram biahmaitthi ah an ttialmi cu “Union Of Burma ram chungah a ummi miphun vialte hi kha hlan lio chan in unau bantuk tein khuasatti le a umtti kan rak si” an ti. Cucu palhnak hrampi cu a si. Ramchung ral a chuahnak a hrampi a si. Ataktak ahcun Union Of Burma cu 1947 Panglong Hnatlaknak (Agreement) ruangah a hung chuakmi, Panglong hnatlaknak ruangah vawleicung ah ram ram khat in a hung um chommi ram a si. Panglong hnatlaknak bantukin kan ram kan dirh i kan miphun nih cu ram ah nawl kan ngeih tikah ramchung ral a dih lai i daihnak le tthanchonnak a ummi ram kan dirh khawh lai. Cu bantuk dirh ding ah Kawl miphun le Ralkap nih an kan khamh peng, an kan donh peng a si ahcun kanmah tein nawl kan ngeih khawhnak ram kan dirh a herh.

Ramleng a chuakmi kan miphun ca ah nawl kan ngeih khawhnak ram pakhat kan herh?1988 kum ralkap nih ram nawlngeihnak ralkap thazaang hmangin an hun laak tthan tikah kan miphun nih ralkap nawlngeihnak le Kawl miphunpi ruahnak tang ah um duh lo ruangah kan miphun ral kan tho. Ral thawhnak hmun ah hremnak, thongthlaknak, tthihphaihnak, minung phung buarnak, hramhram in rianttuanternak, Thahnak le thihnak hna nih a hun zulh. Cu ruangah Chin miphun zong India, Thailand, Malaysia lei in ramthumnak kan phan hna. Ramthumnak a phanmi Chin miphun kan tlawm ti lo. Kan chuak cuahmah rih.

Chung le khar kan i au chin rih hna. Cucaah ram dang a phanmi kan miphun ca ah khuaruah ding a tam. Cu ramdang a phanmi Chinmi nih miphun dang hna ram ah kan holh, kan ca le kan nunphung i nunpichih ding hi a har ngai. Midang nunphung, holh le ca nih a kan chilh cuahmah. Caan pekin kan ca kan holh cawng hmanh usihlaw kokek kan ram le kan phun hawi umnak i cawnmi le i tthanpi mi he cun tahchun awk a ttha ti lo. Kan ram tiah cuanhmi le zohchunh ding kan i ngeih lo ahcun cawn duhnak le thiamnak duhnak a ziam ko lai. tlaihchan ding ram le kan miphun ram dang um kan miphun chikkhat lo ah kan lo ko lai. Cucaah kan ram tiah ti khawhmi kan penmi ram le hmunhma kan ngeih a herh. Cu lawnglawng ah ram dang um kan miphun nih zohchunh ding, tlawn ding le tlaihchan ding kan ngei lai.

Biadonghnak: Chin miphun a simi paohpaoh nih kan miphun ka dawt, ka ram ka dawt kan ti dih. Kan tonmi Chin miphun paohpaoh nih kan ram ka dawt, kan miphun kan dawt an ka ti dih. A ti lomi ka hmu rih hna lo. an dawt ning tu aa dang cio hna. Hmur le kaa in a dawmi kan tam bantukin bia le hla in a dawmi zong kan um. Tuahsernak, pekchanhnak in a dawmi bel kan tlawm rih. Pathian pekmi ram kilven nakding ah, kan pupa nih an rak kilvenmi ram humhim nakding ah, kan miphun a hmunh khawh nakding ah le nawl kan ngeihnak ram dirh khawh nakding ah kan miphun ningin kan I thawh a herh. Bia le hla, hmur le kaa lawng cun a za ti lo. ram le miphun rianttuan ah kan ti khawhnak hmun le hma cio in “ttuan” thok cang usih. Credit: Pu Zing Cung