Dr. Sasa Bialehnak (Apeh) Biatangdanh. Dr Sasa hi Chin miphun chung ah cathiam kan ngeihchun pakhat a si. NGO a dirh mi zong in kan miphun caah thilṭha tampi a kan tuahpiak caah lunglawmh awk ngaingai a si. Asinain ruahlopi (ruah lo taktak) in party ramkhel ah a lut. Chin State NLD Committee upa a ṭuan. Cu hnu ah party kong, miphun kong le hriamtlai kong tiang in tampi a chim. A bik in kan party (CNLD) soiselnak tampi a chim. Party minung (politician) a si cang caah thimnak ramkhel (electoral politics) caan ah a chim phung cu a si ko. Zalong tein a kan soiselmi cung ah zalong tein lehnak le fianternak kan hun tuah ve. Hmuhning le policy i dannak fianternak sawhsawh a si i pumpak hnorsuannak le dohdalnak pakhat hmanh aa tel lo ti mi kha biatang danh cia kan duh.

“NCA lampi cu zapi i tel khawh a si lo—Tlangcung hriamtlai pawl le Cozah le Ralkap nih an thim mi hna lawng i tel khawh a si” tiah a chim. Ram pumpi remdaihnak (Union Peace Conference – 21st Century Panglong) ah a kai ding mi hi NCA section 22 (a) ning in lungthu thu 4 in ser a si. Cu ah cun ramkhel party pawl kha lungthu thu (1) in kan i tel ve. Phun dang in chim ahcun MP a ngei mi ramkhel party pawl poh cu sawm chom mi si lo in inntek (stakeholders’ composition) kan si ve. Cu lawng si lo in 21st Century Panglong civui tawlreltu phu (UPDJC) hmanh ah kan i tel ve. Cucaah a palh cikcek mi a si.

“Rampi(pyitaungsu) cozah a ser khotu sin ah kan um(luh) a herh” tiah a chim. Hi bantuk “a teitu ding ah ruah mi leikap poh ṭanh” ramkhel hi cu policy le party ah dirhmun fekfuan a ngei lo mi, meikhu-cuan, ṭhutdan bawh, tender bawh pawl le bawi tluanh duh ah an chim tawn mi bia a si. Democracy thimnak ah cun party pakhat lawng nih tei peng phung a si lo caah cu bantuk dirhmun ngei lo mi pawl cu thing-ai kua, kua khat hnu kua khat an i thial lengmang lai tinak a si (teinak a hmu ding mi lei ah). Party ramkhel ah aa thlak lo mi sipuazi tuahmi pawl le NGO asiloah biaknak le cozah rianṭuanmi pawl nihcun ‘teinak a hmu mi poh kan cozah’ ti mi policy i tlaih kha a poi lo i theihthiam khawh an si. Asinain ramkhel ah a lutmi pakhat nih a teitu leikap poh ṭanh policy i tlaih cu palak bantuk a zuangzam mi ramkhel a si.

“Practical a si lomi amyothayi (miphun-ramkhel) le ngah taktak lo ding mi zoh in ṭah len nak cun, nihin ah tuah i nihin ah hmuh khawh ding mi hi kan tuah awk a si. Kum nga chung ah aa tuah kho ding mi, kum nga chung ah tuah khawh ding kha ruah ding a si.” tiah a ti.

Kannih party cu thimnak voi khat ca men le cozah term khat ca men ah ram kan khel lo— kan target a si lo. Cucu kan miphun covo ngah ṭhannak le kan miphun damnak taktak kan duh caah a si. A voi khat nganfah damnak caah paracetamol lawng din peng kha kan duh ti lo. Rawl kheng khat ruah ah Isau bang fa upa sinak zuar kan duh lo. Cucaah ramkhel upadi le uknak (political system) thlenremh nakding kha hmaithlak mi rian ah kan chiahnak a si.

Kan party nih policy manifesto hi dal 22 le caang 160 kan ngei. Cu ahcun Dr Sasa nih a aupi peng mi Fimcawnnak le Ngandamnak policy zong cu fekfuan tein kan telh. Mizapi nih vote an kan pek i teinak kan hmuh ko ahcun ziah kan tuah khawh lai lo! Tuah kho tuk hen ta. NLD nih policy caang 150 lawng a ngeih. Myanmar ram party 90 leng ummi lak ah kanmah party tluk in practical a simi comprehensive policy a ngei mi an um lo. Anmah party NLD tu hi “kan tei tik ah Lairam kum 5 chung zeitin kan hruai lai timi policy manifesto” tlang khat zong a ngei lo mi—lungchuak poh a chim le a au menmen mi an si.

A taktak ahcun 2008 Phunghrampi tang ah aho party zong nih zeipipa tuah awk a ṭha lo, ti kha Dr Lian Hmung Sakhong zong nih a chim ko khah. Cucaah sianginn, sizung le ti-mei-lam pawl hi cu aho party an kai zong ah zei pipa aa dang ding a um lo. Mizapi ngunkhuai le ramdang tangka cawi mi in aho poh nih tuah khawh cio mi le tuah cio mi a si ko.

A biapimi cu hi kan vote le thimnak ramkhel lamthluan in kan miphun party kha zeitindah kan ṭhawnter lai i miphun dang le Kawl hmai ah Chin miphun kan lungrualnak le miphun kan dawtnak zeitin kan langhter lai, ti kha a si ko. Atu tan kan vote nih miphun party kha federal dawrnak cabuai cung ah CNF dirkamhtu ding ah a phanhpi i miphun covo khuakhirhnak ding ah fakpi in a nawr ahcun (a nawr lai i) cucu a za diam ko lo maw? A herh bik mi a si lo maw? “Chinram cu industrial state ah kan ser lai, Wind power (windmill a si) chuahnak ding caah Chinram tluk ṭhami a um lo” a ti.

NLD nih kum nga an term chung ah a ziah cu cu an rak tuah kun lo? A ziah hmalaknak pakhat hmanh an ngeih kun lo? Cozah a tlaitu party nih atu lawng ah ‘lungchuak’ bia chim caan a si maw? Bungzung, Paletwa le Rihkhuadar tehna ah sehzung thilsernak le sipuazi nganmi (mega project) chiah awk a si zia le tuah khawh ding mi pawl cu a luancia kumhra (kum 2010 thimnak) lio te khan kan rak chimrel tuk cangmi a si. Cozah a tlaitu pawl an khul a nuar bia le idea an ngeih lo bia a si ko. Windmill hi cu technology le budget a dih khunmi a si caah a si. India le ram cheukhat zong 2013 hrawng khan Laitlang an rak zoh len bal ko. Thil tharpi a si lo. “NLD ruang ah nihin ramkhel party pawl an cawlcangh khawhnak a si. A luancia kum 30 lio tein NLD dah ti lo aho party dah a rak um?” tiah a ti.

88’ Siangngakchia Buainak a dih hnu khan Gen. Saw Maung nih ralkap uknak a tlaih than i cuticun Democracy Thimnak kan tuahpiak hna lai tiah a ti. Cucaah 1988 kum dih lei ah NLD tel in tlangcung party pawl a simi SNLD, ALD le CNLD tepawl cu party dirh cio a rak si (CNLD tu cu laisen a ngah a hnu deuh — kum 1989 ah). Cawlcangh hram an thawk cu aa rual dih ko.

A taktak ahcun CNLD tepawl cu 88 Buainak/Dothlennak ah hruainak ah aa telmi pawl nih dirhmi a si. NLD cu nihlawh hlawh khat zong a chuah lomi ralkap bawi hlun pawl— Aung Kyi, U Tin Oo le Aung San Suu Kyi te nih dirhmi a si. Cutin thimnak a dih hnu ah CNLD tel in tlangcung party dang pawl cozah nih a hrawh dih i NLD le SNLD lawng an nung.

Asinain 1990 kum in nihin ni tiang NLD lawng nih ralkap cozah a do maw? Anmah lawng nih an tuar maw? Nemmam. NLD nakin Ko Ko Kyi te hruaimi 88 siangngakchia pawl kha ramkhel thongtla an tam deuh i an thongtlak zong a sau deuh. An i pumpe in an tuar deuh fam. Cun tlangcungmi tampi zong ramkhel thongtla kan um ve ko. Rakhine party hruaitu Oo Hla Saw tehna cu NLD chuah hlanpi kum 1970 hrawng khan thonginn ah a nunnak tam deuh a rak hmangmi an si. Shan party hruaitu Khun Tun Oo tehna zong cu thiamthiam.

Cun 88 sianghngakchia mi tampi zong 88 hnu in ramtang ah an kal i CNF le ABSDF hriamtlai bu dirh in siseh, PNLO, KNPP le KNU tang ah siseh an lut hna i cuticun ralkap cozah cu an thisen in an doh cio hna—nihin tiang. Cun, CNLD zong ramchung in Salai Ram Ling Hmung(chairman) le ramleng (exile) in Salai Lian Hmung Sakhong ti in harnak tampi tuar bu in meimit loin an hruai i ralkap cu an rak doh peng ve ko hna.

Cucaah atu kan cozah tlawmpal aa thlennak hi NLD lawng a lu phorhter (credit pek) cu sullam a um hrimhrim hnga lo. Ralkap dohnak ah a tuartu dang vialte thisen le nunnak le pummpeknak vialte zeirel lo a si hnga. “Federal timi hi Mirang holh a si caah zapi an lung a fiang lo i a si, federal timi cu ‘nguntpawng-asuyah (coalition government) zeitin kan ser lai timi a si” tiah a ti.

Federal timi cu coalition government (ttangti cozah) timi he zeihmanh pehtlaihnak a ngei lo. Ti le tlang an si. Vawleicung federal ah pa bik i ruahmi American ram ah ttangti cozah (coalition) a um bal lo. Tangti cozah timi cu Parliamentary System phung lawng ah a ummi a si. A biafang hram zong cu ‘foedus’ timi Latin holh in a rami a si i biakam(covenant or treaty) tinak a si.

“Fimcawnnak le ngandamnak rian caah hriamtlaih a hau lo” tiah a ti. Tlangcungmi hriam kan tlaihnak hi kan miphun kanmah tein khuakhan lairelnak (self-determination/federal) kan duh caah a si i fimcawnnak le ngandamnak rian zong aa telchih ti hi kan fian a herh. Nuhrin holh in tlangcungmi pawl fimcawnnak nawl (mother tongue base education system) hna hi federal ah a biapi tukmi tungtlang a si. Cucu atu Mizoram nih an ngahmi khi a si. Mon hriamtlai phu (NMSP) hruaitu Nai Hong Sar nih nuhrin holh cacawnnak nawl kha Suu Kyi he an i ton lio ah dingteo in a hal nain a let duh hna lo. Nuhrin holh cacawnnak timi fimcawnnak kha federal ah a biapi tuk ti an theih caah a si. Cun tanghra in a tanglei poh mah le ramtthen cio nih duhning tein cawn le tlaihnak nawl kha federal ah a biapi tukmi a si. CNF le tlangcungmi hriam an tlaihnak cu hi vialte ca zong a si chih timi hi hngalh a herh. CNF le hriamtlai phu pawl ‘hmuh-lo’le ‘zio’ phun in biachim hi kan hrial awk a si.

“Ka caah cun ramkhel timi cu ngandamnak a si ko, fimcawnnak a si. Thanchonak (development) kan duh ahcun NLD me pe ko” tiah a ti Hihi NLD policy a si taktak ko ahcun an party min ah ‘D’ timi khi ‘Democracy’ ti loin ‘Development (thanchonak party)’ tiah thlen a hau hnga. Thanchonak hi kan duh dih ciomi a si ko. Asinain uknak system a simi federal le democracy thlenremhnak taktak fekfuan loin Myanmar ram ah thanchonak(development) ai tuah kho taktak lo ti kha ramkhel a tuahmi nih ifian a herh. Kan sifahnak cu kan ram ralkap uknak chia ruangah a si. Cucu democracy le federal a um lo caah a si. Leeng cu caw hnu ah chiah a hau. Caw hmai ah leng chiah a ngah lo.

Dr Sasa nih Health & Hope NGO min in a hmuhmi bawmhnak khi cu UK cozah nih kan ram buainak le sifak awkhlawh kan si caah tiin rilcatpeh (nunpeh) caah bawmhmi (relief fund) a si. A tha tukmi le kan herh tukmi cu a si ko. Asinain thanchonak taktak (sustainable development) ca tiang bawmhnak plan a si lo. A hrimhrim lo ah thanchonak taktak timi cu ramdang bawmhnak in cun a pelpawi te lawng tuah khawh a si. I hngatchan awk tlak a si lo. Thanchonak fekfuan cu kanmah tein kan tuah/ser dingmi a si. Khoika ram hmanh NGO le ramdang bawmhnak in an thangcho ti a um lo. Bawmhhal thiamnak (skill) in miphun/ram thanchoter khawh taktak a si lo. Chin National League for Democracy